Alkohol ze względu na swoją dwoistą naturę nie jest zwyczajnym towarem i nie podlega zasadom wolnego rynku. Podwójna rola alkoholu polega na tym, że z jednej strony jest to produkt legalnie dostępny, ale z drugiej to substancja psychoaktywna i szkodliwa, dlatego regulacje prawne zawiązane z alkoholem mają charakter ograniczający.

Zestaw środków reglamentacyjnych, za pomocą których państwo wpływa na kwestie alkoholowe, jest dość szeroki. Należą do niego m.in. ograniczenia w dostępie do alkoholu poprzez limitowanie punktów sprzedaży i określanie zasad ich rozmieszczenia, konieczność uzyskania zezwolenia na handel alkoholem, zakazy i ograniczenia dotyczące reklam, zakaz sprzedaży alkoholu nieletnim i nietrzeźwym, eliminowanie nietrzeźwości i spożywania alkoholu w miejscach publicznych. Znaczącą część tych środków stosować mogą wyłącznie samorządy gminne.

Najważniejszym aktem prawnym regulującym kwestie alkoholowe w Polsce jest ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Przekazuje ona większość kompetencji, obowiązków i środków finansowych na rozwiązywanie problemów alkoholowych samorządom gminnym. To jednostki gminne, ich władze i radni wiedzą bowiem najwięcej o problemach lokalnej społeczności. Rozumieją specyfikę swojego regionu i znając jego zasoby, dlatego mogą najskuteczniej opracowywać środki zaradcze i naprawcze.

Formy ograniczania dostępności alkoholu

Art. 2 wspomnianej ustawy wymienia ograniczanie dostępności alkoholu jako jedno z działań z zakresu przeciwdziałania alkoholizmowi. Ograniczanie może mieć następujące formy:

• Dostępność ekonomiczna – to relacja między ceną alkoholu a dochodami potencjalnych konsumentów. Cena jest w dużej mierze warunkowana wysokością podatku akcyzowego (uchwalanego przez parlament). Państwo ma także inne możliwości wpływania na dostępność ekonomiczną alkoholu, chociażby poprzez ustalanie jego ceny minimalnej (na takie rozwiązane w 2012 r. zdecydowała się Szkocja). Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi nie precyzuje, jakie instrumenty powinny być stosowane w celu ograniczania dostępności ekonomicznej alkoholu. Przepis art. 10 wskazuje jednak, że akty prawne wpływające na strukturę cen napojów alkoholowych powinny służyć ograniczaniu spożycia tych napojów oraz zmianie struktury ich spożycia na rzecz napojów o niskiej zawartości procentowej alkoholu.
• Dostępność fizyczna – gęstość sieci punktów sprzedaży. Dostępność fizyczną regulują zapisy ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (chociażby wprowadzając zakaz sprzedaży alkoholu w wybranych miejscach, np. szkołach) oraz samorządy gminne. W drodze uchwał radni decydują o liczbie punktów sprzedaży oraz zasadach ich usytuowania. Gmina może także wprowadzić zakaz sprzedaży alkoholu w konkretnych miejscach (innych niż wymienione w ustawie) ze względu na ich charakter. Uchwała powinna określać osobno liczbę punktów sprzedaży alkoholu do spożycia na miejscu oraz poza miejscem sprzedaży. Musi także zawierać katalog miejsc chronionych, wokół których tworzy się strefy ochronne. Obiekty te powinny być wskazywane w sposób jednoznaczny (np. plac zabaw), a strefę ochronną należy wyrazić konkretnie (np. 100 metrów).

Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że dostępność ekonomiczna alkoholu w Polsce stale wzrasta. W 1998 r. za średnie miesięczne wynagrodzenie w Polsce można było kupić 56 butelek wódki, w 2007 r. – 149, z kolei w 2013 r. – już 179.

Tym większe znaczenie mają więc spoczywające na gminach zadania z zakresu ograniczania dostępności fizycznej alkoholu. Ogłoszony w 2013 r. raport Najwyższej Izby Kontroli Realizacja i wykorzystanie przez samorządy województw i gmin dochodów z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych nie napawa optymizmem. Wynika z niego co prawda, że samorządy realizują nałożone na nie obowiązki z zakresu ograniczania dostępności fizycznej oraz podejmują stosowne uchwały określające liczbę punktów sprzedaży i zasady ich usytuowania, ale działania te nie przekładają się na faktyczne ograniczenie dostępności. W skontrolowanym okresie NIK nie odnotowała bowiem ani jednego przypadku odmowy udzielenia zezwolenia na sprzedaż alkoholu z powodu wyczerpania ustalonego wcześniej limitu. Wszystko dlatego, że ustalone przez gminy limity są tak wysokie, że wielu przypadkach są wykorzystywane tylko w 80%.

W kwestii ograniczania dostępności fizycznej ustawodawca przewidział szeroki wachlarz instrumentów prawnych, m.in.:

1. wynikający z art. 14 ustawy zakaz sprzedaży, podawania i spożywania alkoholu we wskazanych miejscach, takich jak tereny szkół czy placówki oświatowo-wychowawcze, lub w określonych sytuacjach, np. w czasie masowych zgromadzeń;
2. ograniczenia w zakresie sprzedaży napojów alkoholowych określonym kategoriom konsumentów, np. wynikający z art. 15 ustawy zakaz sprzedaży napojów alkoholowych osobom niepełnoletnim czy też osobom, których zachowanie wskazuje na to, że znajdują się w stanie nietrzeźwości;
3. zasady organizacji sprzedaży napojów alkoholowych na terenie punktu sprzedaży (obowiązek utworzenia wydzielonego stoiska z napojami alkoholowymi lub też prowadzenia sprzedaży alkoholu bezpośrednio przez sprzedawcę);
4. zgodnie z art. 19 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi Rada Ministrów może wprowadzać na czas określony na obszarze całego kraju albo jego części całkowity lub częściowy zakaz sprzedaży i podawania napojów alkoholowych. Zakaz ten wprowadzany jest w formie rozporządzenia, a w sytuacjach wymagających niezwłocznego działania może być wprowadzony także w innej formie. Jest to środek doraźny i w założeniu nie służy redukcji spożycia alkoholu.

Kluczowe znaczenie mają jednak instrumenty, w jakie wyposażono samorządy:

1. zobowiązanie – zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy – rady gminy do określenia w drodze uchwały liczby punktów sprzedaży napojów alkoholowych;
2. zobowiązanie – zgodnie z art. 12 ust. 2 ustawy – rady gminy do określenia w drodze uchwały zasad usytuowania punktów sprzedaży napojów alkoholowych;
3. nadanie – zgodnie z art. 14 ust. 6 ustawy – radzie gminy możliwości wprowadzenia drogą uchwały zakazu sprzedaży alkoholu w innych miejscach niż wskazane w ustawie, ze względu na ich charakter.